 |  |  |
Λίθινη εποχή μέχρι το 5000 π.κ.χ.
Η εξέλιξη από τα ανώτερα πρωτεύοντα είδη προς τον άνθρωπο πραγματοποιείται στη λεγόμενη πλειστόκαινη περίοδο (=πάρα πολύ πρόσφατη) της τεταρτογενούς γεωλογικής ιστορίας της Γης. Αυτή η περίοδος άρχισε πριν από περίπου 3 εκατομμύρια έτη, στη διάρκεια των οποίων παρουσιάστηκαν 4 εποχές παγετώνων, κάθε μία με διάρκεια 50-100 χιλιάδες χρόνια. Η τρέχουσα εποχή της Γης είναι «θερμή», έχει ήδη μια ηλικία της τάξης των 14.000 ετών και ονομάζεταιολόκαινος. Στην επιστήμη δεν υπάρχει ακόμα συμφωνία απόψεων, από ποια χρονολογία και μετά μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ανθρώπων στη Γη, δηλαδή πότε αποχωρίστηκαν ο σημερινός homo sapiens και ο homo neandertalensis από τον κοινό πρόγονό τους, τον homo heidelbergensis και αυτός, μαζί με τον homo erectus (=όρθιος άνθρωπος), από τον κοινό πρόγονό τους, τον homo ergaster (= άνθρωπος των εργαλείων) κ.ο.κ.
Οι παλαιοανθρωπολόγοι δέχονται, με πολλές και διάφορες παραλλαγές, ότι το ανθρώπινο είδος κατάγεται από τον ραμαπίθηκο, ένα θηλαστικό που έζησε πριν από 10-20 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη, είχε ένα βάρος περί τα 18 κιλά και ζούσε στα δέντρα. Εκτιμάται ότι από αυτόν τον ραμαπίθηκο προέκυψαν δύο γραμμές εξελίξεως, αφενός οι ανθρωπίδες (anthropidae) και αφετέρου οι μεγάλοι πίθηκοι. Κύριος κρίκος στην αλυσίδα των εξελίξεων προς το ανθρώπινο είδος πρέπει να ήταν ο λεγόμενοςαυστραλοπίθηκος (=νότιος πίθηκος).
Από ευρήματα στην Τανζανία, όπου σε μια χαράδρα εντοπίστηκαν σκελετοί 20 ατόμων, μαζί με υπολείμματα τροφής, διαπιστώνεται ότι αυτοί οι πίθηκοι είχαν χείλη, κνήμες και πέλματα που έμοιαζαν περισσότερο με αυτά του σημερινού ανθρώπου, παρά με του πιθήκου. Είχαν μικρότερη σωματική διάπλαση, στέκονταν όρθιοι και έτρεχαν, ήταν δε σε θέση να μεταφέρουν σε μεγάλες αποστάσεις φορτία, πράγμα που δεν μπορούν να κάνουν ακόμα και σήμερα οι εξελιγμένοι πίθηκοι. Ο αυστραλοπίθηκος ήταν σαρκοφάγο είδος. Σύμφωνα με ευρήματα στην Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη είναι πιθανόν ότι, πριν από 1,5-2 εκατομμύρια χρόνια, ίσως όμως και περισσότερα, προέκυψε εξελικτικά και διαμορφώθηκε από τον αυστραλοπίθηκο ο άμεσος πρόγονος του σημερινού ανθρώπινου είδους, ο homo erectus (=όρθιος άνθρωπος). Χαρακτηριστικό στοιχείο ευρημάτων για την παρουσία του homo erectus είναι ο χειροπέλεκυς, τον οποίο χρησιμοποιούσε αυτός ο πρόγονος για τη λάξευση υλικών.
Ο εγκέφαλος του «όρθιου ανθρώπου» που ήταν περίπου μισός σε όγκο από αυτό του μέσου σημερινού ανθρώπου, του προσέδιδε την απαιτούμενη ευφυΐα για να κατασκευάζει καλύβες με δάπεδο από πέτρινες πλάκες, αν δεν εύρισκε κάποια σπηλιά να εγκατασταθεί, να επεξεργάζεται το ξύλο για την κατασκευή χρηστικών και πολεμικών αντικειμένων (κύπελλο, δόρυ) κτλ. Ο erectus βρίσκεται περίπου στο μέσον μεταξύ ανθρώπου και πιθήκου και είναι ο πρώτος στην εξελικτική αλυσίδα που έχει ασύμμετρο εγκέφαλο και γι' αυτό ευνοείται το ένα χέρι του, συνήθως το δεξί, όπως και σήμερα στους ανθρώπους. Οι χειροπελέκεις που έχουν βρεθεί ανάμεσα στα λείψανα «όρθιων ανθρώπων» είναι κατασκευασμένοι για δεξιόχειρους χρήστες.
Περίπου πριν από 750.000, σύμφωνα με ευρήματα, μαθαίνει ο homo erectus τη χρήση και διατήρηση της φωτιάς. Στην Κίνα έχουν εντοπιστεί ίχνη φωτιάς με ηλικία της τάξης των 600.000 ετών. Είναι φυσικά άγνωστες οι ακριβείς συνθήκες, κάτω από τις οποίες συνέβη αυτό το γεγονός, εκτιμάται όμως ότι, είτε κοντά σε κάποιο ηφαίστειο, είτε μετά από πυρκαγιά δάσους που προκάλεσαν οι κεραυνοί, εξασκήθηκε ο πρόγονός μας στο χειρισμό της φωτιάς. Σε όλες τις μυθολογίες και λαϊκές παραδόσεις των μεταγενέστερων λαών διασώθηκαν ιστορίες για την κατάκτηση της φωτιάς.
Άλλοτε ένας ήρωας (Προμηθέας!) κι άλλοτε ένα μυστηριώδες θηρίο ανακαλύπτει ή υποκλέπτει ή μεταφέρει το μυστικό της φωτιάς, πράγμα που δηλώνει πόσο σημαντικό ήταν αυτό το γεγονός για την εξέλιξη των προγόνων μας. Η φωτιά απέκτησε έκτοτε, ως πηγή φωτός και θερμότητας, τη βαθιά ψυχολογική δύναμη που διατηρεί μέχρι σήμερα για τους ανθρώπους. Οι κομιστές και διαχειριστές της φωτιάς πρέπει να έπαιρναν στα μάτια των ομοφύλων τους γιγαντιαίες διαστάσεις επιβλητικών ανθρώπων που διέθεταν υπερφυσικές δυνάμεις και κατείχαν υπέρτατα μυστικά και οι οποίοι μπορούσαν να ελέγχουν και εξουσιάζουν τις μικρές κοινωνίες, αφού «αποφάσιζαν» με τη διάθεση ή αφαίρεση της φωτιάς για ζωή και θάνατο.
Σ' αυτές τις εποχές πρέπει να ανάγονται, αφενός η συγκρότηση των πρώτων δοξασιών για πνεύματα, δαίμονες και θεούς και αφετέρου η καθιέρωση ιερατείου για την επικοινωνία με αυτά τα πνεύματα. Σε όλες τις θρησκείες παίζει η φωτιά, είτε παλαιότερα με τις θυσίες, είτε μεταγενέστερα απλώς με το άναμα κεριών και θυμιαμάτων, ένα ιδιαίτερο ρόλο (Αν. Βακαλούδη: «Η γένεση του θεϊκού ανθρώπου στις αρχαίες θρησκείες», βλέπε βιβλιογραφία).
Σύμφωνα με τα ευρήματα, εκτιμάται ότι η Ευρώπη, η Κίνα και η Ινδονησία αποικήθηκαν με μεταναστεύσεις από την Αφρική σταδιακά πριν από 800 ως 500 χιλιάδες χρόνια. Το επόμενο βήμα στη μακρόχρονη εξελικτική πορεία του homo erectus είναι ότι προέκυψε από αυτόν ένα νέο είδος, ο homo sapiens. Λόγω της αργής εξελίξεως δεν είναι όμως δυνατόν να εντοπιστεί επακριβώς χρονικά και γεωγραφικά η εκκίνηση αυτού του νέου είδους. Έτσι, προς το παρόν δεν φαίνεται δυνατόν να μπορεί να εκτιμηθεί, αν λείψανα ηλικίας περίπου 800.000 ετών στην Ισπανία ή νεότερα στην Ελλάδα (Χαλκιδική), ανήκουν σε μετανάστες homo erectus ή υπάγονται ήδη στο βελτιωμένο είδος του homo sapiens.
Όποτε και όπου κι αν προέκυψε αυτό το νέο ευφυές είδος στο ζωικό βασίλειο, σίγουρο είναι ότι τα μέλη του ήταν νομάδες. Ζούσαν σε μικρές ή μεγάλες ομάδες και περιφέρονταν για μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια αναζητώντας τροφή, αφενός συλλέγοντας καρπούς και σπόρους και αφετέρου κυνηγώντας ζώα, πτηνά και ψάρια. Όποτε προέκυπτε μεγάλη ποσότητα τροφής, γινόταν «γλέντι», σε περιόδους ελλείψεων έπεφτε πείνα.
Η αποθήκευση τροφίμων για τις «κακές» μέρες δεν ήταν δυνατή, σίγουρα επειδή η νομαδική ζωή με τις συνεχείς και απρόβλεπτες μετακινήσεις δεν το επέτρεπε, κυρίως όμως επειδή το επίπεδο οργάνωσης των ομάδων δεν επαρκούσε για προβλέψεις πέρα από το σήμερα. Σε διάφορες περιοχές της Γης έχουν εντοπιστεί ίχνη παραμονής ομάδων κυνηγών, κυρίως εστίες φωτιάς· τα προς το παρόν παλαιότερα ασιατικά ίχνη βρίσκονται στο Κατάρ της αραβικής χερσονήσου με ηλικία της τάξης των 700.000 ετών και τα ευρωπαϊκά στην περιοχή της Βρετάνης (δυτική Γαλλία) και έχουν μια ηλικία περίπου 400.000 ετών.
Τα πρώτα εργαλεία των ανθρωποειδών πρέπει να ήταν φυσικές πέτρες, τις οποίες έριχναν οι πρόγονοί μας, περισσότερο ή λιγότερο επιδέξια για να σκοτώσουν κάποια θηράματα. Στη συνέχεια, οι πιο εξελιγμένοι απόγονοι επεξεργάζονταν κατάλληλες πέτρες ώστε να προκύψει μία αιχμηρή άκρη ή κοφτερή πλευρά, με την οποία κτυπούσαν τα ζώα, συχνά όμως και ανταγωνιστές για ένα κοψίδι από τα θηράματα.
Πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν και διάφορα είδη ζώων που χρησιμοποιούν «εργαλεία» ή «όπλα» με σκοπό να σπάσουν καρπούς με σκληρό κέλυφος ή να επιτεθούν σε εχθρούς. Αυτές οι συμπεριφορές είναι γνωστές κυρίως για τους ανθρωπόμορφους πιθήκους, αλλά και το κοράκι της Αιγύπτου κτυπάει το αυγό με πέτρα για να το σπάσει ή το κοράκι της Καληδονίας λυγίζει ένα κομμάτι σύρμα προκειμένου να αγκιστρώσει την τροφή του που είναι δυσπρόσιτη. Αυτό που διαφοροποιεί όμως τους πρωτόγονους ανθρώπους από αυτά τα ζώα είναι ότι οι άνθρωποι διέθεταν ήδη εξελιγμένα χέρια, τα οποία χρησιμοποιούσαν για να επεξεργάζονται, από μια εποχή και μετά, τα εργαλεία τους, παντού περίπου με τον ίδιο τρόπο. Σε όλα τα σημεία παραμονής των πρωτόγονων ανθρώπων έχουν εντοπιστεί τέτοιες επεξεργασμένες πέτρες περίπου ίδιας μορφής, οι οποίες με την πάροδο των αιώνων και χιλιετιών γίνονται όλο και πιο αιχμηρές ή κοφτερές. Εκτός από την τεχνική επεξεργασίας, επιλέγεται δε και το καταλληλότερο υλικό για κάθε χρήση, συνηθέστερα η τσακμακόπετρα (πυρίτιο).
Τα εργαλεία που βρέθηκαν στους πρωτόγονους οικισμούς του Κατάρ, δείχνουν ότι οι κατασκευαστές και χρήστες τους πρέπει να διέθεταν αξιόλογη τεχνική επιδεξιότητα. Με αυτά τα όπλα μπορούσε ο άνθρωπος εκείνης της εποχής να αντιμετωπίσει μεγάλα αρπαχτικά ζώα. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να επιβιώσουν στη νέα περιοχή που δημιουργούσαν οικισμούς, στην πορεία τους από την Αφρική προς την Ευρώπη και την Ασία και μέσω αυτής στην Αμερική και στην Αυστραλία. Από το είδος των εργαλείων που βρέθηκαν στο Κατάρ (και πιθανότατα θα υπάρχουν και σε πολλά άλλα σημεία της αραβικής χερσονήσου), συνάγεται ότι η περιοχή της ερήμου της σημερινής Αραβίας πρέπει να ήταν ένας «παράδεισος» για όλα τα έμβια όντα. Οι άνθρωποι κυνηγούσαν κατά μήκος της αραβικής ακτής μεγαλόσωμους ελέφαντες, βουβάλια, αντιλόπες κ.ά. Πιθανότατα αυτή η συλλογική ανάμνηση των λαών της ερήμου πέρασε στις θρησκευτικές μυθοπλασίες ως ο «παράδεισος των πρωτόπλαστων» που χάθηκε λόγω της «ανυπακοής τους στο θεό» - στην πραγματικότητα λόγω κλιματικών αλλαγών που δεν ήταν οι πρωτόγονοι άνθρωποι σε θέση να ερμηνεύσουν.
Πριν από περίπου 200.000 χρόνια παρουσιάζεται ο άνθρωπος του Νεάντερταλ (Neandertal: πεδιάδα κοντά στο σημερινό Düsseldorf της Γερμανίας). Ίχνη αυτού του ανθρώπινου είδους, το οποίο έχει εκλείψει πριν από περίπου 35.000 χρόνια, εντοπίστηκαν επίσης σε άλλες περιοχές της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας. Από σύγχρονες μελέτες του DNA αυτού του ανθρώπινου είδους προκύπτει ότι οι νεαντερτάλιοι συγγενεύουν περισσότερο με τον χιμπαντζή παρά με το σύγχρονο άνθρωπο. Ο διαχωρισμός των δύο ανθρώπινων ειδών πρέπει να έγινε πριν από περίπου 400.000 χρόνια.
Μελέτες και εκτιμήσεις καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι νεαντρετάλιοι νομάδες ζούσαν σε ομάδες των 20 μέχρι 30 ατόμων, ακολουθούσαν αγέλες ζώων ή κυνηγούσαν μεμονωμένα μεγαλόσωμα ζώα και μάζευαν καρπούς και σπόρους. Η εμφάνιση των νεαντερτάλιων συμπίπτει χρονικά με τη λήξη της προτελευταίας περιόδου παγετώνων. Όταν ακολούθησε η επόμενη περίοδος (η τελευταία από τη δική μας σκοπιά), οι άνθρωποι αυτοί πρέπει να αντιμετώπιζαν πρόβλημα με τις νέες θερμοκρασιακές μεταβολές.
Έτσι εξηγείται ότι σε διάφορα σημεία της Ευρώπης έχουν βρεθεί εστίες φωτιάς μέσα σε μεγάλες σπηλιές. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις, αν και δεν καλύπτονται από ευρήματα, ότι οι άνθρωποι του Νεάντρεταλ φορούσαν ρούχα από δέρματα ζώων, τουλάχιστον στις ψυχρότερες περιοχές. Από τα υπολείμματα κυνηγιού και τροφής που έχουν βρεθεί συμπεραίνεται ότι οι νεαντερτάλιοι ήταν σε θέση να κυνηγήσουν και μεγαλόσωμα ζώα, πράγμα που απαιτούσε οργάνωση και υποτυπώδη καταμερισμό εργασίας στην ομάδα.
Τα διάφορα απολιθώματα δείχνουν ότι εχθρός και τροφοδότης του νεαντερτάλιου ήταν η μεγάλη αρκούδα των σπηλαίων και αντιστρόφως. Αφενός, κάθε πλευρά διεκδικούσε για λογαριασμό της την προστασία του σπηλαίου από το ψύχος, αφετέρου το σώμα καθενός μέλους της μιας πλευράς αποτελούσε ευπρόσδεκτη τροφή για τα μέλη της αντίπαλης πλευράς. Από διάφορα ευρήματα συμπεραίνεται ότι η μεγάλη αρκούδα είχε αναχθεί σε θεότητα στην πρώιμη θρησκεία των νεαντερτάλιων.
Οι άνθρωποι του Νεάντερταλ είχαν μόνο υποτυπώδεις επιδόσεις σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες, όπως στη ζωγραφική, αλλά και στη μουσική. Η πρωτογλώσσα που χρησιμοποιούσε αυτό το ανθρώπινο είδος πρέπει να περιείχε απλές σύντομες προτάσεις, χωρίς αφηρημένες έννοιες, περίπου όπως ενός σημερινού παιδιού ηλικίας 2-3 ετών. Επίσης, τα μέλη αυτών των ομάδων είχαν τη συνήθεια, αφενός να θάβουν τους νεκρούς, αφετέρου να υποστηρίζουν αναξιοπαθούντα μέλη της κοινότητας. Η ταφή των νεκρών φαίνεται να οφείλεται σε πρακτικούς λόγους και συγκεκριμένα στην αποφυγή συγκέντρωσης πτωματοφάγων ζώων γύρω από καταυλισμούς!
Η αλληλεγγύη των νεαντερτάλιων προς άλλα μέλη της κοινότητας, αν και φαίνεται απλώς μια συμπαθής συνήθεια, αποτελεί ένα σημαντικό, ασυνείδητο αρχικά βήμα του πρώιμου ανθρώπου να αποσυνδεθεί από τον ολοκληρωτικό έλεγχο που ασκεί η φύση σε όλους τους ζώντες οργανισμούς. Ένα ανάπηρο μέλος της οικογένειας που δεν μπορεί να τραφεί με ίδιες δυνάμεις, αφού δεν μπορεί να δραστηριοποιηθεί ως κυνηγός ή καλλιεργητής, δεν εγκαταλείπεται στις προβλέψεις της φύσης (που σημαίνει απόσυρση από τον κύκλο διατροφής και αναπαραγωγής, πράγμα που οδηγεί στο θάνατο) αλλά συνεχίζει να συμμετέχει στις δραστηριότητες της ομάδας, πιθανόν με δευτερεύουσες για την εποχή δραστηριότητες, φύλακα, χειρώνακτα, παιδαγωγού κτλ., οι οποίες δραστηριότητες δεν απαιτούν σωματικά χαρίσματα. Όλες οι προσπάθειες του ανθρώπου για απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων και πολιτισμικών προσόντων έχουν ως απώτερο στόχο την απεμπλοκή του ανθρώπινου είδους από την τυχαιότητα, τους μηχανισμούς της φυσικής επιλογής και το γενετικό προγραμματισμό.
Οι νεαντερτάλιοι εισήγαγαν πρωτοποριακές τεχνικές, δημιουργώντας τριγωνικά αιχμηρά τεμάχια για να χρησιμοποιηθούν ως μαχαίρια και αιχμές δοράτων, άλλα με τοξοειδή κοφτερή επιφάνεια για γδάρσιμο ή κόψιμο κτλ. Έτσι η επεξεργασία της πέτρας δεν γινόταν πια τυχαία και είχε ως στόχο την παραγωγή συγκεκριμένων εργαλείων, π.χ. για την κατασκευή ξύλινων δοχείων κτλ. Η αδιαμφισβήτητη ευφυΐα του νεαντερτάλιου ανθρώπου τον εντάσσει στη γενικότερη κατηγορία του homo sapiens.
Περίπου πριν από 45-35 χιλιάδες χρόνια, στο μέσον της τελευταίας περιόδου παγετώνων, έρχονται άλλοι άνθρωποι από την Ασία στην Ευρώπη, οι οποίοι ονομάζονται Cro Magnon, από τη θέση στη σημερινή Dordogne της Γαλλίας που εντοπίστηκαν τα πρώτα ευρήματά τους. Εγκαταστάθηκαν σταδιακά στα εδάφη, από την ευρύτερη Μεσοποταμία (σημερινά Ιράκ, Ιράν και Αφγανιστάν), μέχρι τις περιοχές γύρω από τη ανατολική Μεσόγειο και τη νότια Ευρώπη. Είναι ακόμα ανεξερεύνητο πώς βρέθηκαν οι Κρομανιόν στην Ασία και από πού ξεκίνησαν αρχικά.
Μία από τις ισχυρότερες υποθέσεις είναι ότι αφετηρία τους ήταν η Αφρική, όπου προέκυψαν εξελικτικά οι πρώτοι εκπρόσωποι αυτού του είδους από τον homo ergaster, πριν από περίπου 200.000 χρόνια. Είναι επίσης άγνωστο τί απέγιναν οι παλαιότεροι άνθρωποι Νεάντερταλ, αν εξολοθρεύτηκαν από τους Κρομανιόν (κανιβαλισμός;) ή αφανίστηκαν από ασθένειες που μετέφεραν και μετέδωσαν οι τελευταίοι ή, ακόμα, μήπως δεν άντεξαν στην κλιματική αστάθεια εκείνων των χιλιετιών. Οι ερευνητές θεωρούν ότι οι άνθρωποι του Νεάντερταλ ήταν όντα ειδικής δομικής προσαρμογής και δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθούν στα νέα, θερμότερα περιβαλλοντικά δεδομένα. Τέλος, μια άλλη εκδοχή των ανθρωπολόγων που στηρίζεται σε ευρήματα, θεωρεί ότι οι νεαντερτάλιοι ενσωματώθηκαν βιολογικά στους Κρομανιόν και αφομοιώθηκαν σταδιακά από αυτούς!
Οι νέοι κάτοικοι, οι Κρομανιόν, απαρτίζονταν από διάφορες φυλές, με διαφορετικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Έτσι τα ευρήματα δείχνουν ότι οι κάτοικοι της Δυτικής Ευρώπης ήταν εύρωστοι και είχαν ύψος περί τα 180 cm, ενώ οι κάτοικοι της εγγύς και μέσης Ανατολής ήταν λεπτοί και μικρόσωμοι, με ύψος περί τα 150 cm. Οι σημερινοί κάτοικοι της Γης είναι απόγονοι αυτού του ανθρώπινου είδους και χαρακτηρίζονται ως βιολογικό είδος με το όνομα homo sapiens.Οι νέοι κάτοικοι ζούσαν επίσης σε ομάδες, αλλά με περισσότερα μέλη κάθε μια, εκτιμάται περί τα 120 άτομα· διεκδικούσαν μεγάλες περιοχές κυνηγιού και χρησιμοποιούσαν εξειδικευμένα εργαλεία για το κυνήγι μεγαλόσωμων ζώων, π.χ. μαμούθ, αρκούδες κ.ά.
Οι Κρομανιόν γνώριζαν τεχνικές ψησίματος κρέατος για άμεση βρώση, αλλά και καπνισμού του για τη δημιουργία αποθεμάτων. Οι αποθηκευμένες ποσότητες ήταν βέβαια μικρές, επειδή η οργάνωση της ζωής των συγκεκριμένων ανθρώπων ήταν νομαδική. Η φωτιά χρησιμοποιείτο, εκτός από το ψήσιμο φαγητών και για την επεξεργασία ξύλινων και μεταλλικών αντικειμένων, όπως σκλήρυνση αιχμών δόρατος, αλλά και για το ψήσιμο κεραμικών. Οι Κρομανιόν κατασκεύαζαν επίσης δίκτυα για ψάρεμα και για τη σύλληψη μικρών ζώων και πουλιών.
Ο άνθρωπος του Κρομανιόν ήταν σε θέση να επιδίδεται σε πολλών ειδών καλλιτεχνικές δραστηριότητες, σε αντίθεση με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ που φαίνεται να ήταν περιορισμένες. Σε σπήλαια της Ιταλίας, Γαλλίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας έχουν εντοπιστεί με ηλικία μέχρι περίπου 45.000 ετών. Επίσης έχουν βρεθεί σε παγετώνες περί τις 'Αλπεις διάφορα αγαλματίδια και άλλες κατασκευές με ηλικία μέχρι και 35.000 ετών. Για παράδειγμα:
Άλλο ένα εξαφανισμένο είδος, ο μικρόσωμος Homo Floresiensis
Στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα ανακαλύφθηκαν υπολείμματα ενός ανθρώπινου είδους που έζησαν στη νήσο Flores της Ινδονησίας. Το ύψος του ενήλικα δεν ξεπερνούσε το 1 μέτρο, ζύγιζε περί τα 25 κιλά και είχε εγκέφαλο με όγκο περίπου το 1/3 του εγκεφάλου που διαθέτει ο άνθρωπος Κρομανιόν. Αυτό το πλάσμα δεν ήταν πίθηκος αλλά εξελιγμένος άνθρωπος, διαφορετικό είδος από τα δύο προηγούμενα (Νεάντερταλ, Κρομανιόν), ήταν σε θέση να κατασκευάζει περίτεχνα εργαλεία και είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερη γλωσσική επικοινωνία. Τα υπολείμματα σκελετού που βρέθηκαν είναι ηλικίας περίπου 18.000 ετών.
Εκτιμάται ότι μετά από ακόμα 6.000 χρόνια εξαφανίστηκε για άγνωστους ακόμα λόγους αυτό το ανθρώπινο είδος.Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του homo Floresiensis που ανασυντέθηκαν με βάση το κρανίο που ανακαλύφθηκε, δείχνουν μεγαλύτερες καμάρες φρυδιών, μικρό σαγόνι, συμπιεσμένη μύτη. Δεν πρόκειται δηλαδή για μικροκέφαλο homo sapiens αλλά για ένα διαφορετικό ανθρώπινο είδος. Η μικρόσωμη κατασκευή τους έχει εξηγηθεί από τις παρατηρήσεις του Δαρβίνου κατά το 19ο αιώνα: ζωικά είδη που απομονώνονται σε νησιά και δεν συμβιώνουν με μεγαλόσωμα αρπακτικά ζώα, εξελίσσονται σε μικροσωμία για να εξοικονομηθούν πόροι διατροφής. Με άλλα λόγια, η φυσική εξέλιξη ευνοεί σε διατροφικά απομονωμένες περιοχές τους μικρόσωμους πληθυσμούς, αν δεν απαιτείται να ανταγωνιστούν με σαρκοβόρα αρπακτικά, ενώ οι μεγαλόσωμοι εξαφανίζονται λόγω απουσίας επαρκούς διατροφής.
Οι παλαιοανθρωπολόγοι δέχονται, με πολλές και διάφορες παραλλαγές, ότι το ανθρώπινο είδος κατάγεται από τον ραμαπίθηκο, ένα θηλαστικό που έζησε πριν από 10-20 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη, είχε ένα βάρος περί τα 18 κιλά και ζούσε στα δέντρα. Εκτιμάται ότι από αυτόν τον ραμαπίθηκο προέκυψαν δύο γραμμές εξελίξεως, αφενός οι ανθρωπίδες (anthropidae) και αφετέρου οι μεγάλοι πίθηκοι. Κύριος κρίκος στην αλυσίδα των εξελίξεων προς το ανθρώπινο είδος πρέπει να ήταν ο λεγόμενοςαυστραλοπίθηκος (=νότιος πίθηκος).
Από ευρήματα στην Τανζανία, όπου σε μια χαράδρα εντοπίστηκαν σκελετοί 20 ατόμων, μαζί με υπολείμματα τροφής, διαπιστώνεται ότι αυτοί οι πίθηκοι είχαν χείλη, κνήμες και πέλματα που έμοιαζαν περισσότερο με αυτά του σημερινού ανθρώπου, παρά με του πιθήκου. Είχαν μικρότερη σωματική διάπλαση, στέκονταν όρθιοι και έτρεχαν, ήταν δε σε θέση να μεταφέρουν σε μεγάλες αποστάσεις φορτία, πράγμα που δεν μπορούν να κάνουν ακόμα και σήμερα οι εξελιγμένοι πίθηκοι. Ο αυστραλοπίθηκος ήταν σαρκοφάγο είδος. Σύμφωνα με ευρήματα στην Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη είναι πιθανόν ότι, πριν από 1,5-2 εκατομμύρια χρόνια, ίσως όμως και περισσότερα, προέκυψε εξελικτικά και διαμορφώθηκε από τον αυστραλοπίθηκο ο άμεσος πρόγονος του σημερινού ανθρώπινου είδους, ο homo erectus (=όρθιος άνθρωπος). Χαρακτηριστικό στοιχείο ευρημάτων για την παρουσία του homo erectus είναι ο χειροπέλεκυς, τον οποίο χρησιμοποιούσε αυτός ο πρόγονος για τη λάξευση υλικών.
Ο εγκέφαλος του «όρθιου ανθρώπου» που ήταν περίπου μισός σε όγκο από αυτό του μέσου σημερινού ανθρώπου, του προσέδιδε την απαιτούμενη ευφυΐα για να κατασκευάζει καλύβες με δάπεδο από πέτρινες πλάκες, αν δεν εύρισκε κάποια σπηλιά να εγκατασταθεί, να επεξεργάζεται το ξύλο για την κατασκευή χρηστικών και πολεμικών αντικειμένων (κύπελλο, δόρυ) κτλ. Ο erectus βρίσκεται περίπου στο μέσον μεταξύ ανθρώπου και πιθήκου και είναι ο πρώτος στην εξελικτική αλυσίδα που έχει ασύμμετρο εγκέφαλο και γι' αυτό ευνοείται το ένα χέρι του, συνήθως το δεξί, όπως και σήμερα στους ανθρώπους. Οι χειροπελέκεις που έχουν βρεθεί ανάμεσα στα λείψανα «όρθιων ανθρώπων» είναι κατασκευασμένοι για δεξιόχειρους χρήστες.
Περίπου πριν από 750.000, σύμφωνα με ευρήματα, μαθαίνει ο homo erectus τη χρήση και διατήρηση της φωτιάς. Στην Κίνα έχουν εντοπιστεί ίχνη φωτιάς με ηλικία της τάξης των 600.000 ετών. Είναι φυσικά άγνωστες οι ακριβείς συνθήκες, κάτω από τις οποίες συνέβη αυτό το γεγονός, εκτιμάται όμως ότι, είτε κοντά σε κάποιο ηφαίστειο, είτε μετά από πυρκαγιά δάσους που προκάλεσαν οι κεραυνοί, εξασκήθηκε ο πρόγονός μας στο χειρισμό της φωτιάς. Σε όλες τις μυθολογίες και λαϊκές παραδόσεις των μεταγενέστερων λαών διασώθηκαν ιστορίες για την κατάκτηση της φωτιάς.
Άλλοτε ένας ήρωας (Προμηθέας!) κι άλλοτε ένα μυστηριώδες θηρίο ανακαλύπτει ή υποκλέπτει ή μεταφέρει το μυστικό της φωτιάς, πράγμα που δηλώνει πόσο σημαντικό ήταν αυτό το γεγονός για την εξέλιξη των προγόνων μας. Η φωτιά απέκτησε έκτοτε, ως πηγή φωτός και θερμότητας, τη βαθιά ψυχολογική δύναμη που διατηρεί μέχρι σήμερα για τους ανθρώπους. Οι κομιστές και διαχειριστές της φωτιάς πρέπει να έπαιρναν στα μάτια των ομοφύλων τους γιγαντιαίες διαστάσεις επιβλητικών ανθρώπων που διέθεταν υπερφυσικές δυνάμεις και κατείχαν υπέρτατα μυστικά και οι οποίοι μπορούσαν να ελέγχουν και εξουσιάζουν τις μικρές κοινωνίες, αφού «αποφάσιζαν» με τη διάθεση ή αφαίρεση της φωτιάς για ζωή και θάνατο.
Σ' αυτές τις εποχές πρέπει να ανάγονται, αφενός η συγκρότηση των πρώτων δοξασιών για πνεύματα, δαίμονες και θεούς και αφετέρου η καθιέρωση ιερατείου για την επικοινωνία με αυτά τα πνεύματα. Σε όλες τις θρησκείες παίζει η φωτιά, είτε παλαιότερα με τις θυσίες, είτε μεταγενέστερα απλώς με το άναμα κεριών και θυμιαμάτων, ένα ιδιαίτερο ρόλο (Αν. Βακαλούδη: «Η γένεση του θεϊκού ανθρώπου στις αρχαίες θρησκείες», βλέπε βιβλιογραφία).
Σύμφωνα με τα ευρήματα, εκτιμάται ότι η Ευρώπη, η Κίνα και η Ινδονησία αποικήθηκαν με μεταναστεύσεις από την Αφρική σταδιακά πριν από 800 ως 500 χιλιάδες χρόνια. Το επόμενο βήμα στη μακρόχρονη εξελικτική πορεία του homo erectus είναι ότι προέκυψε από αυτόν ένα νέο είδος, ο homo sapiens. Λόγω της αργής εξελίξεως δεν είναι όμως δυνατόν να εντοπιστεί επακριβώς χρονικά και γεωγραφικά η εκκίνηση αυτού του νέου είδους. Έτσι, προς το παρόν δεν φαίνεται δυνατόν να μπορεί να εκτιμηθεί, αν λείψανα ηλικίας περίπου 800.000 ετών στην Ισπανία ή νεότερα στην Ελλάδα (Χαλκιδική), ανήκουν σε μετανάστες homo erectus ή υπάγονται ήδη στο βελτιωμένο είδος του homo sapiens.
Όποτε και όπου κι αν προέκυψε αυτό το νέο ευφυές είδος στο ζωικό βασίλειο, σίγουρο είναι ότι τα μέλη του ήταν νομάδες. Ζούσαν σε μικρές ή μεγάλες ομάδες και περιφέρονταν για μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια αναζητώντας τροφή, αφενός συλλέγοντας καρπούς και σπόρους και αφετέρου κυνηγώντας ζώα, πτηνά και ψάρια. Όποτε προέκυπτε μεγάλη ποσότητα τροφής, γινόταν «γλέντι», σε περιόδους ελλείψεων έπεφτε πείνα.
Η αποθήκευση τροφίμων για τις «κακές» μέρες δεν ήταν δυνατή, σίγουρα επειδή η νομαδική ζωή με τις συνεχείς και απρόβλεπτες μετακινήσεις δεν το επέτρεπε, κυρίως όμως επειδή το επίπεδο οργάνωσης των ομάδων δεν επαρκούσε για προβλέψεις πέρα από το σήμερα. Σε διάφορες περιοχές της Γης έχουν εντοπιστεί ίχνη παραμονής ομάδων κυνηγών, κυρίως εστίες φωτιάς· τα προς το παρόν παλαιότερα ασιατικά ίχνη βρίσκονται στο Κατάρ της αραβικής χερσονήσου με ηλικία της τάξης των 700.000 ετών και τα ευρωπαϊκά στην περιοχή της Βρετάνης (δυτική Γαλλία) και έχουν μια ηλικία περίπου 400.000 ετών.
Τα πρώτα εργαλεία των ανθρωποειδών πρέπει να ήταν φυσικές πέτρες, τις οποίες έριχναν οι πρόγονοί μας, περισσότερο ή λιγότερο επιδέξια για να σκοτώσουν κάποια θηράματα. Στη συνέχεια, οι πιο εξελιγμένοι απόγονοι επεξεργάζονταν κατάλληλες πέτρες ώστε να προκύψει μία αιχμηρή άκρη ή κοφτερή πλευρά, με την οποία κτυπούσαν τα ζώα, συχνά όμως και ανταγωνιστές για ένα κοψίδι από τα θηράματα.
Πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν και διάφορα είδη ζώων που χρησιμοποιούν «εργαλεία» ή «όπλα» με σκοπό να σπάσουν καρπούς με σκληρό κέλυφος ή να επιτεθούν σε εχθρούς. Αυτές οι συμπεριφορές είναι γνωστές κυρίως για τους ανθρωπόμορφους πιθήκους, αλλά και το κοράκι της Αιγύπτου κτυπάει το αυγό με πέτρα για να το σπάσει ή το κοράκι της Καληδονίας λυγίζει ένα κομμάτι σύρμα προκειμένου να αγκιστρώσει την τροφή του που είναι δυσπρόσιτη. Αυτό που διαφοροποιεί όμως τους πρωτόγονους ανθρώπους από αυτά τα ζώα είναι ότι οι άνθρωποι διέθεταν ήδη εξελιγμένα χέρια, τα οποία χρησιμοποιούσαν για να επεξεργάζονται, από μια εποχή και μετά, τα εργαλεία τους, παντού περίπου με τον ίδιο τρόπο. Σε όλα τα σημεία παραμονής των πρωτόγονων ανθρώπων έχουν εντοπιστεί τέτοιες επεξεργασμένες πέτρες περίπου ίδιας μορφής, οι οποίες με την πάροδο των αιώνων και χιλιετιών γίνονται όλο και πιο αιχμηρές ή κοφτερές. Εκτός από την τεχνική επεξεργασίας, επιλέγεται δε και το καταλληλότερο υλικό για κάθε χρήση, συνηθέστερα η τσακμακόπετρα (πυρίτιο).
Τα εργαλεία που βρέθηκαν στους πρωτόγονους οικισμούς του Κατάρ, δείχνουν ότι οι κατασκευαστές και χρήστες τους πρέπει να διέθεταν αξιόλογη τεχνική επιδεξιότητα. Με αυτά τα όπλα μπορούσε ο άνθρωπος εκείνης της εποχής να αντιμετωπίσει μεγάλα αρπαχτικά ζώα. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να επιβιώσουν στη νέα περιοχή που δημιουργούσαν οικισμούς, στην πορεία τους από την Αφρική προς την Ευρώπη και την Ασία και μέσω αυτής στην Αμερική και στην Αυστραλία. Από το είδος των εργαλείων που βρέθηκαν στο Κατάρ (και πιθανότατα θα υπάρχουν και σε πολλά άλλα σημεία της αραβικής χερσονήσου), συνάγεται ότι η περιοχή της ερήμου της σημερινής Αραβίας πρέπει να ήταν ένας «παράδεισος» για όλα τα έμβια όντα. Οι άνθρωποι κυνηγούσαν κατά μήκος της αραβικής ακτής μεγαλόσωμους ελέφαντες, βουβάλια, αντιλόπες κ.ά. Πιθανότατα αυτή η συλλογική ανάμνηση των λαών της ερήμου πέρασε στις θρησκευτικές μυθοπλασίες ως ο «παράδεισος των πρωτόπλαστων» που χάθηκε λόγω της «ανυπακοής τους στο θεό» - στην πραγματικότητα λόγω κλιματικών αλλαγών που δεν ήταν οι πρωτόγονοι άνθρωποι σε θέση να ερμηνεύσουν.
Πριν από περίπου 200.000 χρόνια παρουσιάζεται ο άνθρωπος του Νεάντερταλ (Neandertal: πεδιάδα κοντά στο σημερινό Düsseldorf της Γερμανίας). Ίχνη αυτού του ανθρώπινου είδους, το οποίο έχει εκλείψει πριν από περίπου 35.000 χρόνια, εντοπίστηκαν επίσης σε άλλες περιοχές της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας. Από σύγχρονες μελέτες του DNA αυτού του ανθρώπινου είδους προκύπτει ότι οι νεαντερτάλιοι συγγενεύουν περισσότερο με τον χιμπαντζή παρά με το σύγχρονο άνθρωπο. Ο διαχωρισμός των δύο ανθρώπινων ειδών πρέπει να έγινε πριν από περίπου 400.000 χρόνια.
Μελέτες και εκτιμήσεις καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι νεαντρετάλιοι νομάδες ζούσαν σε ομάδες των 20 μέχρι 30 ατόμων, ακολουθούσαν αγέλες ζώων ή κυνηγούσαν μεμονωμένα μεγαλόσωμα ζώα και μάζευαν καρπούς και σπόρους. Η εμφάνιση των νεαντερτάλιων συμπίπτει χρονικά με τη λήξη της προτελευταίας περιόδου παγετώνων. Όταν ακολούθησε η επόμενη περίοδος (η τελευταία από τη δική μας σκοπιά), οι άνθρωποι αυτοί πρέπει να αντιμετώπιζαν πρόβλημα με τις νέες θερμοκρασιακές μεταβολές.
Έτσι εξηγείται ότι σε διάφορα σημεία της Ευρώπης έχουν βρεθεί εστίες φωτιάς μέσα σε μεγάλες σπηλιές. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις, αν και δεν καλύπτονται από ευρήματα, ότι οι άνθρωποι του Νεάντρεταλ φορούσαν ρούχα από δέρματα ζώων, τουλάχιστον στις ψυχρότερες περιοχές. Από τα υπολείμματα κυνηγιού και τροφής που έχουν βρεθεί συμπεραίνεται ότι οι νεαντερτάλιοι ήταν σε θέση να κυνηγήσουν και μεγαλόσωμα ζώα, πράγμα που απαιτούσε οργάνωση και υποτυπώδη καταμερισμό εργασίας στην ομάδα.
Τα διάφορα απολιθώματα δείχνουν ότι εχθρός και τροφοδότης του νεαντερτάλιου ήταν η μεγάλη αρκούδα των σπηλαίων και αντιστρόφως. Αφενός, κάθε πλευρά διεκδικούσε για λογαριασμό της την προστασία του σπηλαίου από το ψύχος, αφετέρου το σώμα καθενός μέλους της μιας πλευράς αποτελούσε ευπρόσδεκτη τροφή για τα μέλη της αντίπαλης πλευράς. Από διάφορα ευρήματα συμπεραίνεται ότι η μεγάλη αρκούδα είχε αναχθεί σε θεότητα στην πρώιμη θρησκεία των νεαντερτάλιων.
Οι άνθρωποι του Νεάντερταλ είχαν μόνο υποτυπώδεις επιδόσεις σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες, όπως στη ζωγραφική, αλλά και στη μουσική. Η πρωτογλώσσα που χρησιμοποιούσε αυτό το ανθρώπινο είδος πρέπει να περιείχε απλές σύντομες προτάσεις, χωρίς αφηρημένες έννοιες, περίπου όπως ενός σημερινού παιδιού ηλικίας 2-3 ετών. Επίσης, τα μέλη αυτών των ομάδων είχαν τη συνήθεια, αφενός να θάβουν τους νεκρούς, αφετέρου να υποστηρίζουν αναξιοπαθούντα μέλη της κοινότητας. Η ταφή των νεκρών φαίνεται να οφείλεται σε πρακτικούς λόγους και συγκεκριμένα στην αποφυγή συγκέντρωσης πτωματοφάγων ζώων γύρω από καταυλισμούς!
Η αλληλεγγύη των νεαντερτάλιων προς άλλα μέλη της κοινότητας, αν και φαίνεται απλώς μια συμπαθής συνήθεια, αποτελεί ένα σημαντικό, ασυνείδητο αρχικά βήμα του πρώιμου ανθρώπου να αποσυνδεθεί από τον ολοκληρωτικό έλεγχο που ασκεί η φύση σε όλους τους ζώντες οργανισμούς. Ένα ανάπηρο μέλος της οικογένειας που δεν μπορεί να τραφεί με ίδιες δυνάμεις, αφού δεν μπορεί να δραστηριοποιηθεί ως κυνηγός ή καλλιεργητής, δεν εγκαταλείπεται στις προβλέψεις της φύσης (που σημαίνει απόσυρση από τον κύκλο διατροφής και αναπαραγωγής, πράγμα που οδηγεί στο θάνατο) αλλά συνεχίζει να συμμετέχει στις δραστηριότητες της ομάδας, πιθανόν με δευτερεύουσες για την εποχή δραστηριότητες, φύλακα, χειρώνακτα, παιδαγωγού κτλ., οι οποίες δραστηριότητες δεν απαιτούν σωματικά χαρίσματα. Όλες οι προσπάθειες του ανθρώπου για απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων και πολιτισμικών προσόντων έχουν ως απώτερο στόχο την απεμπλοκή του ανθρώπινου είδους από την τυχαιότητα, τους μηχανισμούς της φυσικής επιλογής και το γενετικό προγραμματισμό.
Οι νεαντερτάλιοι εισήγαγαν πρωτοποριακές τεχνικές, δημιουργώντας τριγωνικά αιχμηρά τεμάχια για να χρησιμοποιηθούν ως μαχαίρια και αιχμές δοράτων, άλλα με τοξοειδή κοφτερή επιφάνεια για γδάρσιμο ή κόψιμο κτλ. Έτσι η επεξεργασία της πέτρας δεν γινόταν πια τυχαία και είχε ως στόχο την παραγωγή συγκεκριμένων εργαλείων, π.χ. για την κατασκευή ξύλινων δοχείων κτλ. Η αδιαμφισβήτητη ευφυΐα του νεαντερτάλιου ανθρώπου τον εντάσσει στη γενικότερη κατηγορία του homo sapiens.
Περίπου πριν από 45-35 χιλιάδες χρόνια, στο μέσον της τελευταίας περιόδου παγετώνων, έρχονται άλλοι άνθρωποι από την Ασία στην Ευρώπη, οι οποίοι ονομάζονται Cro Magnon, από τη θέση στη σημερινή Dordogne της Γαλλίας που εντοπίστηκαν τα πρώτα ευρήματά τους. Εγκαταστάθηκαν σταδιακά στα εδάφη, από την ευρύτερη Μεσοποταμία (σημερινά Ιράκ, Ιράν και Αφγανιστάν), μέχρι τις περιοχές γύρω από τη ανατολική Μεσόγειο και τη νότια Ευρώπη. Είναι ακόμα ανεξερεύνητο πώς βρέθηκαν οι Κρομανιόν στην Ασία και από πού ξεκίνησαν αρχικά.
Μία από τις ισχυρότερες υποθέσεις είναι ότι αφετηρία τους ήταν η Αφρική, όπου προέκυψαν εξελικτικά οι πρώτοι εκπρόσωποι αυτού του είδους από τον homo ergaster, πριν από περίπου 200.000 χρόνια. Είναι επίσης άγνωστο τί απέγιναν οι παλαιότεροι άνθρωποι Νεάντερταλ, αν εξολοθρεύτηκαν από τους Κρομανιόν (κανιβαλισμός;) ή αφανίστηκαν από ασθένειες που μετέφεραν και μετέδωσαν οι τελευταίοι ή, ακόμα, μήπως δεν άντεξαν στην κλιματική αστάθεια εκείνων των χιλιετιών. Οι ερευνητές θεωρούν ότι οι άνθρωποι του Νεάντερταλ ήταν όντα ειδικής δομικής προσαρμογής και δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθούν στα νέα, θερμότερα περιβαλλοντικά δεδομένα. Τέλος, μια άλλη εκδοχή των ανθρωπολόγων που στηρίζεται σε ευρήματα, θεωρεί ότι οι νεαντερτάλιοι ενσωματώθηκαν βιολογικά στους Κρομανιόν και αφομοιώθηκαν σταδιακά από αυτούς!
Οι νέοι κάτοικοι, οι Κρομανιόν, απαρτίζονταν από διάφορες φυλές, με διαφορετικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Έτσι τα ευρήματα δείχνουν ότι οι κάτοικοι της Δυτικής Ευρώπης ήταν εύρωστοι και είχαν ύψος περί τα 180 cm, ενώ οι κάτοικοι της εγγύς και μέσης Ανατολής ήταν λεπτοί και μικρόσωμοι, με ύψος περί τα 150 cm. Οι σημερινοί κάτοικοι της Γης είναι απόγονοι αυτού του ανθρώπινου είδους και χαρακτηρίζονται ως βιολογικό είδος με το όνομα homo sapiens.Οι νέοι κάτοικοι ζούσαν επίσης σε ομάδες, αλλά με περισσότερα μέλη κάθε μια, εκτιμάται περί τα 120 άτομα· διεκδικούσαν μεγάλες περιοχές κυνηγιού και χρησιμοποιούσαν εξειδικευμένα εργαλεία για το κυνήγι μεγαλόσωμων ζώων, π.χ. μαμούθ, αρκούδες κ.ά.
Οι Κρομανιόν γνώριζαν τεχνικές ψησίματος κρέατος για άμεση βρώση, αλλά και καπνισμού του για τη δημιουργία αποθεμάτων. Οι αποθηκευμένες ποσότητες ήταν βέβαια μικρές, επειδή η οργάνωση της ζωής των συγκεκριμένων ανθρώπων ήταν νομαδική. Η φωτιά χρησιμοποιείτο, εκτός από το ψήσιμο φαγητών και για την επεξεργασία ξύλινων και μεταλλικών αντικειμένων, όπως σκλήρυνση αιχμών δόρατος, αλλά και για το ψήσιμο κεραμικών. Οι Κρομανιόν κατασκεύαζαν επίσης δίκτυα για ψάρεμα και για τη σύλληψη μικρών ζώων και πουλιών.
Ο άνθρωπος του Κρομανιόν ήταν σε θέση να επιδίδεται σε πολλών ειδών καλλιτεχνικές δραστηριότητες, σε αντίθεση με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ που φαίνεται να ήταν περιορισμένες. Σε σπήλαια της Ιταλίας, Γαλλίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας έχουν εντοπιστεί με ηλικία μέχρι περίπου 45.000 ετών. Επίσης έχουν βρεθεί σε παγετώνες περί τις 'Αλπεις διάφορα αγαλματίδια και άλλες κατασκευές με ηλικία μέχρι και 35.000 ετών. Για παράδειγμα:
- Στο Willendorf της Αυστρίας έχει βρεθεί αγαλματίδιο από ασβεστόλιθο, ύψους περίπου 11 εκατοστών και ηλικίας περί τα 25.000 χρόνια που παριστάνει γυναίκα εκείνης της εποχής, η οποία έχει ονομαστεί Αφροδίτη (Venus) του Willendorf.
- Στο Brassempouy της Γαλλίας έχει βρεθεί γυναικεία κεφαλή από χαυλιόδοντα μαμούθ, μεγέθους περί τα 4 εκατοστά και ηλικίας περί τα 22.000 χρόνια.
- Στην περιοχή Schwaebische Alp της νότιας Γερμανίας βρέθηκε φλάουτο από κόκκαλο κύκνου, του οποίου οι λίγες οπές ταιριάζουν με αντίστοιχες του σύγχρονου φλάουτου.
Άλλο ένα εξαφανισμένο είδος, ο μικρόσωμος Homo Floresiensis
Στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα ανακαλύφθηκαν υπολείμματα ενός ανθρώπινου είδους που έζησαν στη νήσο Flores της Ινδονησίας. Το ύψος του ενήλικα δεν ξεπερνούσε το 1 μέτρο, ζύγιζε περί τα 25 κιλά και είχε εγκέφαλο με όγκο περίπου το 1/3 του εγκεφάλου που διαθέτει ο άνθρωπος Κρομανιόν. Αυτό το πλάσμα δεν ήταν πίθηκος αλλά εξελιγμένος άνθρωπος, διαφορετικό είδος από τα δύο προηγούμενα (Νεάντερταλ, Κρομανιόν), ήταν σε θέση να κατασκευάζει περίτεχνα εργαλεία και είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερη γλωσσική επικοινωνία. Τα υπολείμματα σκελετού που βρέθηκαν είναι ηλικίας περίπου 18.000 ετών.
Εκτιμάται ότι μετά από ακόμα 6.000 χρόνια εξαφανίστηκε για άγνωστους ακόμα λόγους αυτό το ανθρώπινο είδος.Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του homo Floresiensis που ανασυντέθηκαν με βάση το κρανίο που ανακαλύφθηκε, δείχνουν μεγαλύτερες καμάρες φρυδιών, μικρό σαγόνι, συμπιεσμένη μύτη. Δεν πρόκειται δηλαδή για μικροκέφαλο homo sapiens αλλά για ένα διαφορετικό ανθρώπινο είδος. Η μικρόσωμη κατασκευή τους έχει εξηγηθεί από τις παρατηρήσεις του Δαρβίνου κατά το 19ο αιώνα: ζωικά είδη που απομονώνονται σε νησιά και δεν συμβιώνουν με μεγαλόσωμα αρπακτικά ζώα, εξελίσσονται σε μικροσωμία για να εξοικονομηθούν πόροι διατροφής. Με άλλα λόγια, η φυσική εξέλιξη ευνοεί σε διατροφικά απομονωμένες περιοχές τους μικρόσωμους πληθυσμούς, αν δεν απαιτείται να ανταγωνιστούν με σαρκοβόρα αρπακτικά, ενώ οι μεγαλόσωμοι εξαφανίζονται λόγω απουσίας επαρκούς διατροφής.
| | |
